a. Tư duy của Đảng về kinh tế thị trường
từ Đại hội VI đến Đại hội VIII
Đây là giai đoạn hình thành và phát
triển tư duy của Đảng về kinh tế thị trường. So với thời kỳ trước đổi mới, nhận
thức về kinh tế thị trường có sự thay đổi căn bản và sâu sắc:
Một là, kinh tế thị trường
không phải là cái riêng có của Chủ nghĩa tư bản mà là thành tựu phát triển
chung của nhân loại.
Lịch sử phát triển nền sản
xuất xã hội cho thấy sản xuất và trao đổi hàng hóa là tiền đề quan trọng cho sự
ra đời và phát triển của kinh tế thị trường. Trong quá trình sản xuất và trao
đổi, các yếu tố thị trường như cung, cầu, giá cả có tác động điều tiết quá
trình sản xuất hàng hóa, phân bổ các nguồn lực kinh tế và tài nguyên thiên
nhiên như vốn, tư liệu sản xuất, sức lao động… phục vụ cho sản xuất và lưu
thông. Thị trường giữ vai trò là một công cụ phân bổ các nguồn lực kinh tế.
Trong một nền kinh tế khi các nguồn lực kinh tế được phân bổ bằng nguyên tắc
thị trường thì người ta gọi đó là kinh tế thị trường.
Kinh tế thị trường đã có mầm mống từ trong xã hội nô lệ, hình thành trong xã
hội phong kiến và phát triển cao trong chủ nghĩa tư bản. Kinh tế thị trường và
kinh tế hàng hóa có cùng bản chất đều nhằm sản xuất ra để bán, đều nhằm mục
đích giá trị và đều trao đổi thông qua quan hệ hàng hóa – tiền tệ. Kinh tế hàng
hóa và kinh tế thị trường đều dựa trên cơ sở phân công lao động xã hội và các
hình thức sở hữu khác nhau về tư liệu sản xuất, làm cho những người sản xuất
vừa độc lập, vừa phụ thuộc vào nhau. Trao đổi mua bán hàng hóa là phương thức
giải quyết mâu thuẫn trên. Tuy nhiên, kinh tế hàng hóa và kinh tế thị trường có
sự khác nhau về trình độ phát triển. Kinh tế hàng hóa ra đời từ kinh tế tự
nhiên, đối lập với kinh tế tự nhiên, nhưng còn ở trình độ thấp, chủ yếu là sản
xuất hàng hóa tư nhân, quy mô nhỏ bé, kỹ thuật thủ công, năng suất thấp. Còn
kinh tế thị trường là kinh tế hàng hóa phát triển cao. Kinh tế thị trường lấy
khoa học, công nghệ hiện đại làm cơ sở và nền sản xuất xã hội hóa cao.
Kinh tế thị trường có lịch sử
phát triển lâu dài, nhưng cho đến nay nó mới biểu hiện rõ rệt nhất trong chủ
nghĩa tư bản. Nếu trước chủ nghĩa tư bản, kinh tế thị trường còn ở thời kỳ manh
nha, trình độ thấp thì trong chủ nghĩa tư bản nó đạt đến trình độ cao đến mức
chi phối toàn bộ cuộc sống của con người trong xã hội đó. Điều đó khiến cho
người ta nghĩ rằng kinh tế thị trường là sản phẩm riêng của chủ nghĩa tư bản.
Chủ nghĩa tư bản không sản
sinh ra kinh tế hàng hóa, do đó, kinh tế thị trường với tư cách là kinh tế hàng
hóa ở trình độ cao không phải là sản phẩm riêng của chủ nghĩa tư bản mà là
thành tựu phát triển chung của nhân loại. Chỉ có thể chế kinh tế thị trường tư
bản chủ nghĩa hay cách sử dụng kinh tế thị trường theo lợi nhuận tối đa của chủ
nghĩa tư bản mới là sản phẩm của chủ nghĩa tư bản.
Hai là, kinh tế thị trường
còn tồn tại khách quan trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội.
Kinh tế thị trường xét dưới
góc độ “một kiểu tổ chức kinh tế” là phương thức tổ chức vận hành nền kinh tế,
là phương tiện điều tiết kinh tế lấy cơ chế thị trường làm cơ sở để phân bổ các
nguồn lực kinh tế và điều tiết mối quan hệ giữa người với người. Kinh tế thị
trường chỉ đối lập với kinh tế tự nhiên, tự cấp, tự túc, chứ không đối lập với
các chế độ xã hội. Bản thân kinh tế thị trường không phải là đặc trưng bản chất
cho chế độ kinh tế cơ bản của xã hội. Là thành tựu chung của văn minh nhân
loại, kinh tế thị trường tồn tại và phát triển ở nhiều phương thức sản xuất
khác nhau. Kinh tế thị trường vừa có thể liên hệ với chế độ tư hữu, vừa có thể
liên hệ với chế độ công hữu và phục vụ cho chúng. Vì vậy, kinh tế thị trường
không đối lập với chủ nghĩa xã hội, nó tồn tại khách quan trong thời kỳ quá độ
lên chủ nghĩa xã hội và cả trong chủ nghĩa xã hội. Xây dựng và phát triển kinh
tế thị trường không phải là phát triển tư bản chủ nghĩa hoặc đi theo con đường
tư bản chủ nghĩa và tất nhiên, xây dựng kinh tế xã hội chủ nghĩa cũng không dẫn
đến phủ định kinh tế thị trường.
Đại hội VII của Đảng (6-1991)
trong khi khẳng định chủ trương tiếp tục xây dựng nền kinh tế hàng hóa nhiều
thành phần, phát huy thế mạnh của các thành phần kinh tế quốc dân thống nhất,
đã đưa ra kết luận quan trọng rằng sản xuất hàng hóa không đối lập với chủ
nghĩa xã hội, nó tồn tại khách quan và cần thiết cho xây dựng xã hội chủ nghĩa.
Đại hội cũng xác định cơ chế vận hành của nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần
theo định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta là “cơ chế thị trường có sự quản lý
của Nhà nước” bằng pháp luật, kế hoạch chính sách và các công cụ khác. Trong cơ
chế kinh tế đó, các đơn vị kinh tế có quyền tự chủ sản xuất, kinh doanh, quan
hệ bình đẳng, cạnh tranh hợp pháp, hợp tác và liên doanh có hiệu quả, nhà nước
quản lý nền kinh tế để định hướng dẫn dắt các thành phần kinh tế, tạo điều kiện
và môi trường thuận lợi cho sản xuất, kinh doanh có hiệu quả, nhà nước quản lý
nền kinh tế để định hướng dẫn dắt các thành phần kinh tế, đảm bảo hài hòa giữa
phát triển kinh tế với phát triển xã hội.
Tiếp tục đường lối trên, Đại
hội VIII (6-1996) đề ra nhiệm vụ đẩy mạnh công cuộc đổi mới toàn diện và đồng
bộ, tiếp tục phát triển nền kinh tế nhiều thành phần vận hành theo cơ chế thị
trường có sự quản lý của Nhà nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa.
Ba là, có thể và cần thiết sử
dụng kinh tế thị trường để xây dựng chủ nghĩa xã hội ở nước ta.
Kinh tế thị trường không đối
lập với chủ nghĩa xã hội, nó còn tồn tại khách quan trong thời kỳ quá độ lên
CNXH. Vì vậy, có thể và cần thiết sử dụng kinh tế thị trường để xây dựng CNXH ở
nước ta.
Là thành tựu của văn minh
nhân loại, bản thân kinh tế thị trường không có thuộc tính xã hội, vì vậy, kinh
tế thị trường có thể sử dụng ở các chế độ xã hội khác nhau. Ở bất kỳ xã hội
nào, khi lấy thị trường làm phương tiện có tính cơ sở để phân bổ các nguồn lực
kinh tế, thì kinh tế thị trường cũng có những đặc điểm chủ yếu sau:
– Chủ thể kinh tế có tính độc
lập, có quyền tự chủ trong sản xuất, kinh doanh, lỗ, lãi tự chịu.
– Giá cả cơ bản do cung cầu
điều tiết, hệ thống thị trường phát triển đồng bộ và hoàn hảo.
– Nền kinh tế có tính mở cao
và vận hành theo quy luật vốn có của kinh tế thị trường như quy luật giá trị,
quy luật cung cầu, quy luật cạnh tranh.
– Có hệ thống pháp quy kiện
toàn và sự quản lý vĩ mô của Nhà nước.
Với những đặc điểm trên, kinh
tế thị trường có vai trò rất lớn đối với sự phát triển kinh tế, xã hội.
Trước đổi mới, do chưa thừa
nhận trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội còn tồn tại sản xuất hàng hóa và
cơ chế thị trường nên chúng ta đã xem kế hoạch là đặc trưng quan trọng nhất của
kinh tế xã hội chủ nghĩa, đã thực hiện phân bổ mọi nguồn lực theo kế hoạch là
chủ yếu, còn thị trường chỉ được coi là một công cụ thứ yếu bổ sung cho kế hoạch
do đó không cần thiết sử dụng kinh tế thị trường để xây dựng chủ nghĩa xã hội.
Vào thời kỳ đổi mới, chúng ta
ngày càng nhận rõ kinh tế thị trường, nếu biết vận dụng đúng, thì có vai trò
rất lớn đối với sự phát triển kinh tế – xã hội. Có thể dùng cơ chế thị trường
làm cơ sở phân bổ các nguồn lực kinh tế, dùng tín hiệu giá cả để điều tiết
chủng loại và số lượng hàng hóa, điều hòa quan hệ cung cầu, điều tiết tỷ lệ sản
xuất thông qua cơ chế cạnh tranh, thúc đẩy cải tiến bộ, đào thải cái lạc hậu,
yếu kém.
Thực tế cho thấy, chủ nghĩa
tư bản không sinh ra kinh tế thị trường nhưng đã biết kế thừa và khai thác có
hiệu quả các lợi thế của kinh tế thị trường để phát triển. Thực tiễn đổi mới ở
nước ta cũng đã chứng minh sự cần thiết và hiệu quả của việc sử dụng kinh tế
thị trường làm phương tiện xây dựng chủ nghĩa xã hội.
Đại hội IX của Đảng (4-2001)
xác định nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa là mô hình kinh tế
tổng quát của nước ta trong thời kỳ quá độ đi lên chủ nghĩa xã hội. Đó là nền
kinh tế hàng hóa nhiều thành phần vận hành theo cơ chế thị trường, có sự quản
lý của Nhà nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa. Đây là bước chuyển quan trọng
từ nhận thức kinh tế thị trường như một công cụ, một cơ chế quản lý, sang coi
kinh tế thị trường như một chỉnh thể, là cơ sở kinh tế của sự phát triển theo
định hướng xã hội chủ nghĩa.
Vậy thế nào là kinh tế thị
trường định hướng xã hội chủ nghĩa? Đại hội IX xác định KTTT XHCN là “ Một kiểu
tổ chức kinh tế vừa tuân theo quy luật của kinh tế thị trường vừa dựa trên cơ
sở và chịu sự chi phối bởi các nguyên tắc và bản chất của chủ nghĩa xã hội”.
Trong nền kinh tế đó, các thế mạnh của “ thị trường” được sử dụng cơ sở vật
chất kỹ thuật – của chủ nghĩa xã hội, nâng cao đời sống nhân dân”, còn tính
“định hướng xã hội chủ nghĩa” được thể hiện trên cả ba mặt của quan hệ sản
xuất: sở hữu, tổ chức quản lý và phân phối, nhằm mục đích cuối cùng là “dân
giàu, nước mạnh, tiên tiến hiện đại trong xã hội do dân làm chủ, nhân ái, có
văn hóa, có kỷ cương, xóa bỏ áp bức bất công, tạo điều kiện cho mọi người có
cuộc sống ấm no, tự do, hạnh phúc”.
Nói kinh tế thị trường định
hướng xã hội chủ nghĩa là nói đến kinh tế không phải là kinh tế tự nhiên, tự
cấp tự túc, cũng không phải kinh tế kế hoạch hóa tập trung, cũng không phải là
kinh tế thị trường tư bản chủ nghĩa và cũng chưa hoàn toàn là kinh tế thị
trường xã hội chủ nghĩa vì chưa có đầy đủ các yếu tố xã hội chủ nghĩa. Tính
“định hướng xã hội chủ nghĩa” làm cho mô hình kinh tế thị trường ở nước ta khác
với kinh tế thị trường tư bản chủ nghĩa.
Kế thừa tư duy của Đại hội
IX, Đại hội X đã làm sáng tỏ thêm nội dung cơ bản của Định hướng xã hội chủ
nghĩa trong phát triển kinh tế thị trường ở nước ta, thể hiện ở bốn tiêu chí là:
Về mục đích phát triển: Mục
đích của kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta nhằm thực
hiện “ dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng dân chủ, văn minh, giải phóng mạnh
mẽ lực lượng sản xuất và không ngừng nâng cao đời sống nhân dân; đẩy mạnh xóa
đói giảm nghèo, khuyến khích mọi người vươn lên làm giàu chính đáng, giúp đỡ
người khác thoát khỏi nghèo và từng bước khá giả hơn”.
Mục tiêu trên thể hiện rõ mục
đích phát triển kinh tế vì con người, giải phóng lực lượng sản xuất, phát triển
kinh tế để nâng cao đời sống cho mọi người, mọi người đều được hưởng những
thành quả phát triển. Ở đây thể hiện sự khác biệt với mục đích tất cả vì lợi
nhuận phục vụ lợi ích của các nhà tư bản, bảo vệ và phát triển chủ nghĩa tư
bản.
Về phương hướng phát triển: Phát
triển các thành phần kinh tế, trong đó kinh tế Nhà nước giữ vai trò chủ đạo,
kinh tế Nhà nước cùng với kinh tế tập thể ngày càng trở thành nền tảng vững
chắc của nền kinh tế quốc dân.
Phát triển nền kinh tế với
nhiều hình thức sở hữu, nhiều thành phần kinh tế là nhằm giải phóng mọi tiềm
năng để phát triển trong mọi thành phần kinh tế, trong mỗi cá nhân và mọi vùng
miền… phát huy tối đa nội lực để phát triển nhanh nền kinh tế. Trong nền kinh
tế nhiều thành phần, kinh tế nhà nước giữ vai trò chủ đạo, là công cụ chủ yếu
để nhà nước điều tiết nền kinh tế, định hướng cho sự phát triển vì mục tiêu dân
giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh. Để giữ vai trò chủ đạo
kinh tế nhà nước phải nắm được các vị trí then chốt của nền kinh tế bằng trình
độ khoa học, công nghệ tiên tiến, hiệu quả sản xuất kinh doanh cao chứ không
phải dựa vào bao cấp, cơ chế xin cho hay độc quyền kinh doanh. Mặt khác, tiến
lên chủ nghĩa xã hội đặt ra yêu cầu nền kinh tế phải được dựa vào nền tảng của
sở hữu toàn dân các tư liệu sản xuất chủ yếu.
Về định hướng xã hội và phân
phối: Thực hiện tiến bộ và công bằng xã hội ngay trong từng bước đi và từng
chính sách phát triển; tăng trưởng kinh tế gắn kết chặt chẽ và đồng bộ với phát
triển xã hội, văn hóa, giáo dục và đào tạo, giải quyết tốt các vấn đề xã hội vì
mục tiêu phát triển con người.
Quan tâm giải quyết các vấn
đề xã hội vừa đảm bảo sự phát triển bền vững, vừa thể hiện rõ định hướng xã hội
chủ nghĩa của nền kinh tế, hạn chế tác động tiêu cực của kinh tế thị trường,
thực hiện mục tiêu phát triển con người.
Trong lĩnh vực phân phối,
định hướng xã hội chủ nghĩa được thể hiện qua chế độ phân phối chủ yếu theo kết
quả lao động, hiệu quả kinh tế, phúc lợi xã hội. Đồng thời để huy động mọi
nguồn lực kinh tế cho sự phát triển còn thực hiện phân phối theo mức đóng góp
vốn và các nguồn lực khác.
Về quản lý: Phát huy vai trò
làm chủ xã hội của nhân dân, bảo đảm vai trò quản lý, điều tiết nền kinh tế của
nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa dưới sự lãnh đạo của Đảng là sự thể hiện
rõ rệt định hướng xã hội chủ nghĩa và cũng là sự khác biệt cơ bản giữa kinh tế
thị trường tư bản chủ nghĩa với kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa.
Sự quản lý, điều tiết nền kinh tế của nhà nước xã hội chủ nghĩa bằng pháp luật
đảm bảo mục đích của nền kinh tế, sự vận động của chế độ sở hữu, phân phối theo
định hướng xã hội chủ nghĩa, phát huy mặt tích cực, hạn chế mặt tiêu cực của
kinh tế thị trường, đảm bảo quyền lợi chính đáng của mọi con người.
Những tiêu chí trên vừa thể
hiện tính định hướng xã hội chủ nghĩa của nền kinh tế thị trường ở nước ta, vừa
thể hiện sự khác biệt cơ bản giữa kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ
nghĩa với kinh tế thị trường tư bản chủ nghĩa.
Các quan điểm nói
trên về nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa tiếp tục được Đại hội
XI (01-2011) của Đảng khẳng định và cụ thể hóa thêm trên một số phương diện gắn
với việc giải quyết các nhiệm vụ cấp bách của nền kinh tế trong giai đoạn hiện
nay và mục tiêu phấn đấu đưa nước ta cơ bản trở thành nước công nghiệp theo hướng
hiện đại vào năm 2020. Đại hội khẳng định: “Nền kinh tế thị trường định hướng
xã hội chủ nghĩa ở nước ta là nền kinh tế hàng hoá nhiều thành phần vận hành
theo cơ chế thị trường có sự quản lý của Nhà nước dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng
sản. Đây là một hình thái kinh tế thị trường vừa tuân theo những quy luật của
kinh tế thị trường, vừa dựa trên cơ sở và được dẫn dắt, chi phối bởi các nguyên
tắc và bản chất của chủ nghĩa xã hội”(14).
Bên cạnh đó, Đảng
cũng chỉ rõ, để xây dựng thành công chủ nghĩa xã hội, phải tiếp tục đổi mới
toàn diện, mạnh mẽ, trọng tâm là hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường định hướng
xã hội chủ nghĩa theo hướng đồng bộ và hiện đại. Đổi mới, nâng cao vai trò và
hiệu lực quản lý kinh tế của Nhà nước phù hợp với yêu cầu phát triển kinh tế thị
trường định hướng xã hội chủ nghĩa, chủ động, tích cực hội nhập quốc tế trong
giai đoạn mới trên cơ sở tôn trọng và vận dụng đầy đủ, đúng đắn các quy luật và
cơ chế vận hành của kinh tế thị trường. Phát huy quyền tự do kinh doanh theo
pháp luật của mọi công dân để làm giàu cho bản thân và đóng góp cho xã hội. Mọi
thành phần kinh tế, các chủ thể tham gia thị trường đều được coi trọng, cùng
phát triển lâu dài, hợp tác, cạnh tranh bình đẳng, lành mạnh và văn minh, trong
đó kinh tế nhà nước giữ vai trò chủ đạo(15).
Dự thảo Văn kiện Đại
hội XII của Đảng tiếp tục thống nhất nhận thức về nền kinh tế thị trường định
hướng xã hội chủ nghĩa. Theo đó, nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ
nghĩa Việt Nam là nền kinh tế vận hành đầy đủ, đồng bộ theo các quy luật của
kinh tế thị trường, đồng thời bảo đảm định hướng xã hội chủ nghĩa phù hợp với từng
giai đoạn phát triển của đất nước. Đó là nền kinh tế thị trường hiện đại và hội
nhập quốc tế; có sự quản lý của Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, do Đảng Cộng
sản Việt Nam lãnh đạo, nhằm mục tiêu "dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng,
văn minh".
Cụ thể hơn, Dự thảo
xác định: Nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa Việt Nam có quan hệ
sản xuất tiến bộ phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất; có nhiều
hình thức sở hữu, nhiều thành phần kinh tế, trong đó kinh tế nhà nước giữ vai
trò chủ đạo, kinh tế tư nhân là một động lực quan trọng của nền kinh tế; các chủ
thể thuộc các thành phần kinh tế bình đẳng, hợp tác và cạnh tranh theo pháp luật;
thị trường đóng vai trò chủ yếu trong huy động và phân bổ có hiệu quả các nguồn
lực phát triển, là động lực chủ yếu để giải phóng sức sản xuất; các nguồn lực
nhà nước được phân bổ theo chiến lược, quy hoạch, kế hoạch phù hợp với cơ chế
thị trường. Nhà nước đóng vai trò định hướng, xây dựng và hoàn thiện thể chế
kinh tế, tạo môi trường cạnh tranh bình đẳng, minh bạch và lành mạnh; sử dụng
các nguồn lực của Nhà nước và công cụ, chính sách để định hướng và điều tiết nền
kinh tế, thúc đẩy sản xuất kinh doanh và bảo vệ môi trường; thực hiện tiến bộ,
công bằng xã hội trong từng bước, từng chính sách phát triển. Phát huy vai trò
làm chủ của nhân dân trong phát triển kinh tế - xã hội.
Như vậy, cho đến
nay, quan niệm về vai trò, chức năng quản lý kinh tế của Nhà nước đã được đổi mới
một cách căn bản, từ quan niệm Nhà nước trực tiếp chỉ huy toàn bộ nền kinh tế
theo một kế hoạch tập trung, thống nhất mang tính pháp lệnh từ trên xuống chuyển
sang phân định rõ chức năng quản lý nhà nước về kinh tế và chức năng quản lý
kinh doanh (chức năng quản lý nhà nước về kinh tế và chủ sở hữu tài sản công
thuộc về Nhà nước, còn chức năng quản lý kinh doanh thuộc về doanh nghiệp). Từ
chỗ tuyệt đối hóa vai trò của kế hoạch, phủ nhận vai trò của thị trường đã đi đến
thừa nhận thị trường vừa là căn cứ, vừa là đối tượng của kế hoạch; kế hoạch chủ
yếu mang tính định hướng và trên bình diện vĩ mô, còn thị trường giữ vai trò trực
tiếp hướng dẫn các đơn vị kinh tế lựa chọn lĩnh vực hoạt động và phương án tổ
chức sản xuất, kinh doanh. Từ chỗ can thiệp trực tiếp bằng mệnh lệnh hành chính
chuyển sang quản lý bằng pháp luật, chính sách, chiến lược, quy hoạch, kế hoạch
và các công cụ điều tiết vĩ mô khác trên cơ sở tôn trọng các quy luật thị trường.
Đây là những bước
tiến cơ bản trong nhận thức của Đảng về nền kinh tế thị trường định hướng xã hội
chủ nghĩa./.
0 Comments